Граматика
Części mowy
Частини мови
Części mowy (w języku polskim) dzielą się na:
a) Odmienne:
- rzeczownik, іменник
- przymiotnik, прикметник
- czasownik, дієслово
- liczebnik, числівник
- zaimek займенник
b) Nieodmienne:
- przysłówek, прислівник
- przyimek, прийменник
- spójnik, сполучник
- wykrzyknik, вигук
- partykuła. частка
- rzeczowniki – nazywają osoby i przedmioty (kto? co?),
- przymiotniki – nazywają cechy jakościowe osób i przedmiotów (jaki?),
- liczebniki – określają liczbę lub kolejność przedmiotów (ile? który z kolei?),
- zaimki – nie mają treści znaczeniowej, pełnią funkcję różnych innych części mowy,
- czasowniki – informują o czynnościach, stanach i zjawiskach (co robi? co się z nim dzieje?),
- przysłówki – nazywają cechy jakościowe czynności (jak? gdzie? kiedy?),
- przyimki – informują o stosunkach między przedmiotami, łącząc części zdania o niejednakowej funkcji składniowej,
- spójniki – informują o stosunkach między przedmiotami i czynnościami, łącząc części zdania o tej samej funkcji,
- wykrzykniki – wyrażają uczucia lub pełnią funkcję apeli,
- partykuły (wyrazki) – wzmacniają lub modyfikują znaczenie innych wyrazów.
Podział rzeczowników
W języku polskim rzeczowniki według kategorii desygnatów przyjęło się dzielić na:
- abstrakcyjne – określają desygnaty nieuchwytne zmysłami: uczucia, spostrzeżenia, pojęcia, różnego typu uogólnienia, nazwy cech i czynności, oddzielone od konkretnego przypadku ich zaistnienia w rzeczywistości, np.: myśl, tęsknota, błękit, kształt;
- zmysłowe (konkretne) – należą do nich rzeczowniki określające wszystkie zjawiska i przedmioty rozpoznawane przez człowieka przy użyciu zmysłów, np.: dom, pies, cień, szum, zapach. Rzeczowniki te można podzielić na:
- nieżywotne, np.: kosz, piernik, szpilka. Gramatyka do rzeczowników nieżywotnych zalicza także nazwy roślin, np.: żonkil, lipa;
- żywotne, (np.: sznaucer, Murzyn, radomianin, człowiek, owad). Wyodrębniamy wśród nich:
- osobowe – nazwy ludzi, rozróżnić tu można rzeczowniki męskie (męskoosobowe), np.: ojciec, lekarz, student i niemęskoosobowe, które obejmują rzeczowniki w rodzaju żeńskim i nijakim w liczbie mnogiej np.: matki, córki, dzieci;
- nieosobowe – nazwy zwierząt, np.: hipopotam, zebra.
Przynależność rzeczowników do grupy żywotnych lub nieżywotnych, osobowych i nieosobowych wpływa na ich odmianę.
Rzeczowniki można podzielić także na:
- własne – zawsze pisane wielką literą, to nazwy, imiona lub określenia konkretnych miejsc (np.:Kijów), przedmiotów (np.: Szczerbiec), osób (np.: Jan z Kolna, Bolesław Krzywousty, Hubal), zwierząt i roślin (np.: dąb Bartek, krowa Mućka), książek i publikacji (np.: Ludzie bezdomni, Władca pierścieni, Gazeta Wyborcza), organizacji, stowarzyszeń, instytucji (np.: Uniwersytet Warszawski, I Liceum Ogólnokształcące, Komunistyczna Partia Chin), zjawisk (np.: huragan Katrina);
- pospolite – takie, które nie są nazwą własną.
Liczba rzeczownika
Rzeczownik w języku polskim odmienia się współcześnie przez liczby: pojedynczą i mnogą.
W języku słowackim funkcjonują trzy rodzaje gramatyczne - męski, żeński i nijaki. Rodzaj posiadają nie tylko osoby, ale też przedmioty zwierzęta, rośliny itd. Jeżeli zamierzamy prawidłowo stosować rzeczowniki, musimy znać ich rodzaj.
W języku polskim rzeczowniki mają 3 rodzaje : rodzaj męski, rodzaj żeński, rodzaj nijaki (чоловічий рід,жіночий
рід,середній рід)
- !!! УВАГА!!! Попри близькість української та польської мов ,досить частограматичний рідіменника не співпадає,наприклад: клас -ч.р. - klasa-r.ż.; парасоля-ж.р. - parasol-r.m.
- Forma męskoosobowa i niemęskoosobowa
- rzecowniki męskoosobowe-назви осіб чоловічої статі:student,dyrektor,ojciec.
- rzecowniki niemęskoosobowe- назви істот(тварин) чоловічого роду,усі іменники жіночого та середнього роду:dziewczyna,kot, drzewo.
Rodzaje czasownika w języku polskim
- liczba pojedyncza однина
- rodzaj męski чоловічий рід
- rodzaj żeński жіночий рід
- rodzaj nijaki середній рід
- liczba mnoga множина
- rodzaj męskoosobowy чоловічоособовий
- rodzaj niemęskoosobowy жіночоречовий
- Bezokolicznik (łac. infinitivus) – forma czasownika, która wyraża czynność lub stan w sposób abstrakcyjny, zazwyczaj bez określania czasu, rodzaju, liczby, osoby,trybu, strony i aspektu.
W języku polskim występują trzy czasy (три часи):
- przeszły (минулий) – opisuje wydarzenia wcześniejsze, np. Pisałem artykuły do Wikipedii.
- teraźniejszy (теперішній)– opisuje to, co dzieje się aktualnie, np. Piszę artykuły do Wikipedii.
- przyszły(майбутній)– opisuje zdarzenia przyszłe:
I koniugacja l.p.l.m. 1.os. -ę -´emy 2.os. -´esz -´ecie 3.os. -´e -ą II koniugacja l.p.l.m. 1.os. -(J)´ę -´imy/-´ymy 2.os. -´isz/-´ysz -´icie/-´ycie 3.os. -´i/-´y -(J)´ą III koniugacja l.p.l.m. 1.os. -am -amy 2.os. -asz -acie 3.os. -a -ają IV koniugacja l.p.l.m. 1.os. -´em -´emy 2.os. -´esz -´ecie 3.os. -´e -´eją - Особливе місце займає дієслово "być" бути ,поскільки дієслово бути в теперішньому часі вживається частіше ніж українській мові ,наприклад,я учень перекладається як Jestem uczniem , ви вдома-Jesteście w domu
- liczba pojedyncza l.p liczba mnoga l.m
- 1.ja jestem 1.my jesteśmy
- 2.ty jesteś 2.wy jesteście
- 3.on ona ono jest 3.oni one są
ГРАМАТИЧНІ КАТЕГОРІЇ
Kategorie gramatyczne
Для іменника в польській мові властиві наступні граматичні категорії:
-rodzaj рід
-liczba число
-przypadek відмінок
-kategoria osobowości категорія особовості
Дієслова в минулому часі
Czasowniki w czasie przeszłym
Минулий час дієслів в польській мові відрізняється від української. Насамперед тим ,що в укр.мові дієслова минулого часу змінюються за родами і числами ,а в польській мові ще й за особами.
Наприклад в укр. мові ми скажемо
Я робив. Ти робив. Він робив.
В польській мові
Ja robiłem. Ty robiłeś. On robił.
Як бачимо в польській мові різні закінчення (бо змінюються за особами),а в українській мові одинакові ,бо не змінюються за особами. Потрібно звернути на це велику увагу.
Розглянемо закінчення на прикладі дієслова читати , писати
ЧОЛОВІЧИЙ РІД .ОДНИНА.МНОЖИНА
| ja | czytałem / pisałem | my | czytaliśmy / pisaliśmy |
|---|---|---|---|
| ty | czytałeś / pisałeś | wy | czytaliście / pisaliście |
| on | czytał / pisał | oni/ | czytali /pisali |
Наприклад:
- Wczoraj czytałem ciekawą książkę.
Я вчора читав цікаву книгу. - Już napisałeś list?
Ти вже написав лист?
ЖІНОЧИЙ РІД .ОДНИНА.МНОЖИНА
| ja | czytałam / pisałam | my | czytałyśmy / pisały |
|---|---|---|---|
| ty | czytałaś / pisałaś | wy | czytałyście / pisałyście |
| ona | czytała / pisała | one | czytały / pisały |
Наприклад:
- Czytałam we wczorajszej gazecie interesujący artykuł.
Я прочитала у вчорашній газеті цікаву статтю. - Przeczytałaś już tę książkę?
Прочила вже цю книжку.
СЕРЕДНІЙ РІД. ОДНИНА. МНОЖИНА
| ja | czytałem / pisałem | my | czytałyśmy / pisały |
|---|---|---|---|
| ty | czytałeś / pisałeś | wy | czytałyście / pisałyście |
| ono | czytało/pisało | one | czytały / pisały |
Наприклад:
- Dziecko czytało książkę.
Дитина читала книжку.
Зверніть увагу на множину . В множині проявляється чоловічо -особова форма і нечоловічоособова форма (жіночо-речова). Чоловічо-особова форма стосується тільки осіб-чоловіків. Тому в можині маємо закінчення –liśmy ,-liście,-li.
Наприклад:
- Chłopcy(oni) grali na komputerze,a dziewczynki (one) bawiły sIę lalkami.
Хлопчики грали на компютері,а дівчатка гралися ляльками. - Dzieci grały w ogrodzie piłkę.
Діти грали мяч в саду. - Ania i Andrzej czytali gazetę.(Коли вреченні говориться про двоє людей,або групу людей і серед них є хоча б одна особа чоловічого роду ,то вживаємо чоловічо- особову форму з відповідними закінченнями).
Огляд закінчень в минулому часі
| Однина | Множина | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1. ос. | ЧОЛ.РІД. | Жін рід | СЕР РІД | Чоловічо-ос. | нечоловічо-ос. |
| -łem | -łam | – | -liśmy | -łyśmy | |
| 2. ос. | -łeś | -łaś | – | -liście | -łyście |
| 3. ос.. | -ł | -ła | -ło | -li | -ły |
Дієслово być (бути)
BYĆ (БУТИ)
| Однина | ||
|---|---|---|
| чол.р | жін.р | сер.р |
| ja byłem | ja byłam | – |
| ty byłeś | ty byłaś | – |
| on był | ona była | ono było |
| Множина | |
|---|---|
| чоловічо-особова | нечоловічо-особова |
| my byliśmy | my byłyśmy |
| wy byliście | wy byłyście |
| oni byli | one były |
MIEĆ (МАТИ)
| Однина | ||
|---|---|---|
| чол.р | жін.р | сер.р |
| ja miałem | ja miałam | – |
| ty miałeś | ty miałaś | – |
| on miał | ona miała | ono miało |
| Множина | |
|---|---|
| Чоловічо-особова | Нечоловічо-особова |
| my mieliśmy | my miałyśmy |
| wy mieliście | wy miałyście |
| oni mieli | one miały |
Дієслова znaleźć( знайти) і nieść (нести). Зверніть увагу на чергування!
| ja | znalazłem/-łam | my | znaleźliśmy/znalazłyśmy |
|---|---|---|---|
| ty | znalazłeś/-łam | wy | znaleźliście/znalazłyście |
| on,ona,ono | znalazł/znalazła/znalazło | oni,one | znaleźli/znalazły |
Дієслово nieść (нести),
| ja | niosłem/niosłam | my | nieśliśmy/niosłyśmy |
|---|---|---|---|
| ty | niosłeś/-niosłaś | wy | nieśliście/niosłyście |
| on/ona/ono | niósł/niosła/niosło | oni/one | nieśli/niosły |
IŚĆ (ІТИ)
| ч.р. | ж.р. | с.р | Чоловічоособова форма | Нечоловічо-особова форма |
|---|---|---|---|---|
| szedłem | szłam | – | szliśmy | szłyśmy |
| szedłeś | szłaś | – | szliście | szłyście |
| szedł | szła | szło | szli | szły |
WEJŚĆ (ВВІЙТИ)
| ч.р. | ж.р. | с.р. | Чоловічоособова форма | Нечоловічо-особова форма |
|---|---|---|---|---|
| wszedłem | weszłam | – | weszliśmy | weszłyśmy |
| wszedłeś | weszłaś | – | weszliście | weszłyście |
| wszedł | weszła | weszło | weszli | weszły |
USIĄŚĆ (ВСІСТИСЯ)
| ч.р. | ж.р. | с.р | ЧОЛОВІЧООСОБОВА ФОРМА | Нечоловічоособова форма |
|---|---|---|---|---|
| usiadłem | usiadłam | – | usiedliśmy | usiadłyśmy |
| usiadłeś | usiadłaś | – | usiedliście | usiadłyście |
| usiadł | usiadła | usiadło | usiedli | usiadły |
ZJEŚĆ (З’ЇСТИ)
| ч.р | ж.р | с.р. | Чоловічоособова форма | Нечоловічоособова форма |
|---|---|---|---|---|
| zjadłem | zjadłam | – | zjedliśmy | zjadłyśmy |
| zjadłeś | zjadłaś | – | zjedliście | zjadłyście |
| zjadł | zjadła | zjadło | zjedli | zjadły |
- płynąć (плавать)
- minąć (минути)
| Однина | ||
|---|---|---|
| ч.р | ж.р | с.р |
| płynąłem/minąłem | płynęłem/minęłem | – |
| płynąłeś/minąłeś | płynęłam/minęłam | – |
| płynął/minął | płynęłam/minęłam | płynęło/minęło |
| Множина | |
|---|---|
| Чоловічоособова форма | Нечоловічоособова форма |
| płynęliśmy/minęliśmy | płynęłyśmy/minęłyśmy |
| płynęliście/minęliście | płynęłyście/minęłyście |
| płynęli/minęli | płynęły/minęły |
Домашнє завдання. Перекладіть речення
Дідусь читав книгу.Моя мама писала статті в журнал.
Діти мали нові іграшки. Ми плавали в озері на канікулах.
Студенти увійшли до класу.Ви вже з’їли вечерю?
Минуло багато часу.Ти був вчора в музеї.
Stopniowanie przymiotników nie jest z pozoru rzeczą skomplikowaną. Ale jak to często bywa, codzienne praktyki wielu użytkowników języka dowodzą czegoś wręcz przeciwnego. Okazuje się bowiem, że spotykamy się tu z kilkoma charakterystycznymi i wręcz powszechnie występującymi zjawiskami, a spośród nich niektóre należy postrzegać w kategoriach błędu.
W dalszej części artykułu omówię zasady stopniowania przymiotników, a następnie przejdę do tego, co najistotniejsze, czyli omówienia kilku często zauważanych przy okazji stopniowania praktyk i ich oceny pod kątem poprawnościowym.
Wspomnę jeszcze, iż większość zamieszczonych tu uwag odnosi się również do przysłówków. Ograniczam się jednak do przymiotników, by nie rozbudowywać nadmiernie tekstu.
Stopnie przymiotników
Przypomnijmy, że w języku polskim rozróżniamy 3 stopnie ze względu na intensywność i wielkość opisywanej cechy:
— stopień równy — oznaczający normalne nasilenie cechy;
— stopień wyższy — oznacza większe nasilenie danej cechy, służy do budowania porównań;
— stopień najwyższy — oznaczający najwyższe nasilenie danej cechy w ogóle lub w danym zbiorze.
Rodzaje stopniowania
Prócz tego ważny jest podział ze względu na typ stopniowania. Wyróżniamy tu:
a) stopniowanie proste — polegające na dodaniu do tematu fleksyjnego przymiotnika:
— końcówki -szy lub -ejszy w stopniu wyższym, np. szybki — szybszy, ładny — ładniejszy;
— łącznie przedrostka naj- i końcówki -szy lub -ejszy w stopniu najwyższym, np. szybki — najszybszy, ładny — najładniejszy;
b) stopniowanie opisowe — polegające na poprzedzeniu przymiotnika przysłówkiem posiłkowym:
— bardziej w stopniu wyższym, np. zniszczony — bardziej zniszczony;
— najbardziej w stopniu najwyższym, np. zniszczony — najbardziej zniszczony;
c) stopniowanie nieregularne — występujące wtedy, gdy zmienia się temat fleksyjny stopniowanego przymiotnika. Stopniowaniu nieregularnemu podlega tylko kilka przymiotników: duży — większy — największy (ściślej mówiąc, w tym przypadku przymiotnik duży otrzymał stopień wyższy i najwyższy przymiotnika wielki), mały — mniejszy — najmniejszy, dobry — lepszy — najlepszy, zły — gorszy — najgorszy.
Zasadniczo większość przymiotników jakościowych można stopniować na dwa sposoby (prosty i opisowy), jednak niektóre z nich można stopniować tylko opisowo, np. honorowy — bardziej honorowy — najbardziej honorowy, kolorowy — bardziej kolorowy— najbardziej kolorowy.
Stopniowanie w dół
W przypadku wielu przymiotników występuje szczególne zjawisko — stopniowanie w dół, czyli obok stopnia równego pojawiają się stopnie niższy i najniższy:
— stopień niższy służy do budowania porównań i oznacza mniejsze nasilenie cechy. Tworzy się go przez poprzedzenie stopniowanego przymiotnika przysłówkiem posiłkowym mniej, np. mniej odpowiedni, mniej delikatny;
— stopień najniższy oznacza najmniejsze nasilenie cechy w ogóle lub w danym zbiorze. Tworzy się go, poprzedzając stopniowany przymiotnik przysłówkiem posiłkowym najmniej, np. najmniej odpowiedni, najmniej delikatny.
Stopniowanie w dół ma zawsze charakter opisowy.
Przymiotniki niepodlegające stopniowaniu
Szczególna grupę stanowią przymiotniki niepodlegające stopniowaniu. Najczęściej oznaczają one miejsce pochodzenia lub dotyczą materiału, z którego jest wykonana rzecz, np. polski, warszawski, drewniany, papierowy.
Owszem, tu i ówdzie spotkać można przykłady stopniowania takich wyrazów, lecz nie są one poprawne i wynikają z nieudolnych skrótów myślowych, bo komuś, kto pisze, że coś jest *bardziej plastikowe, chodzi o to, że zawiera więcej plastiku, a mówienie, że coś jest *bardziej warszawskie, to nieudana próba zakomunikowania, że bardziej kojarzy się z Warszawą.
Swoją drogą, hasło którym niegdyś posługiwał się Telewizyjny Kurier Warszawski „Warszawski, warszawszszy, najwarszawściejszy” było moim zdaniem kapitalne — nie spotkałem się nigdzie z bardziej udaną próbą świadomego wykorzystania błędu językowego w celach reklamowych — to zwracało uwagę, a jednocześnie każdy miał świadomość, że błąd jest wynikiem intencjonalnego działania.
Wspomnieć należy, że do przymiotników niepodlegających stopniowaniu zalicza się również tak modny przymiotnik optymalny, którego odmienianie uznałbym za praktykę karygodną.
Zanikanie stopniowania prostego
Nie trzeba większych badań, by stwierdzić, że stopniowanie proste w polszczyźnie zanika, wypierane przez stopniowanie opisowe. Mam oczywiście na myśli tylko te wyrazy, które mają utrwalone w praktyce językowej formy regularne stopnia wyższego i najwyższego. Stąd biorą się formy bardziej popularny (zam. popularniejszy), bardziej wesoły (zam. weselszy), bardziej nowoczesny (zam. nowocześniejszy), najbardziej sztywny (zam. najsztywniejszy), najbardziej wytrzymały (zam. najwytrzymalszy).
Czy opisywane tu zjawisko można uznać za błąd? Mając na uwadze brak jasnych kryteriów określających, które przymiotniki stopniuje się regularnie, a które opisowo, nie posuwałbym się do tak kategorycznego określenia. Na pewno jednak są to formy mniej ekonomiczne pod względem językowym. Nie da się też nie zauważyć, że brzmią one częstokroć niezgrabnie — nikt mi nie wmówi, że bardziej szybki brzmi lepiej niż szybszy, a bardziej głośny lepiej niż głośniejszy.
Nawiasem mówiąc, jest to zjawisko zastanawiające, gdyż stoi w sprzeczności z działaniem zasad ekonomii językowej. Co prawda służy ono uproszczeniu kwestii stopniowania przymiotników, jednak wiąże się z używaniem form dłuższych. Być może wynika to z charakterystycznego dla snobizmu językowego umiłowania konstrukcji analitycznych (też chyba opiszę to zjawisko za jakiś czas).
W zasadzie mechanizm ten nie dotyka przymiotników stopniowanych nieregularnie — tutaj spotykane tu i ówdzie błędy wynikają ze zwykłych przejęzyczeń.
Podwójne stopniowanie
Kolejny mechanizm nazwałbym już patologią. Chodzi o podwójne stopniowanie, polegające na jednoczesnym stosowaniu wykładników stopniowania prostego i opisowego, wskutek czego powstają konstrukcje typu *bardziej nowocześniejszy (zam. nowocześniejszy), *najbardziej najnowocześniejszy (zam. najnowocześniejszy).
To zjawisko należy zdecydowanie zakwalifikować jako błąd, i to moim zdaniem rażący. Dlaczego? Konstrukcje tego typu mają wszelkie cechy pleonazmu, czyli błędu polegającego na powieleniu treści wyrazu określanego przez wyraz określający. Wykładniki stopnia wyższego lub najwyższego są już obecne w samej formie przymiotnika, toteż dodatkowe użycie przysłówków posiłkowych jest zbędne (i błędne).
Nawiasem mówiąc, podwójne stopniowanie jest często charakterystycznym elementem marketingowego bełkotu, gdy specom od marketingu wydaje się, że powiedzenie, iż ich produkt jest najlepszy, to za mało. A im bardziej się wysilają, tym *bardziej głupsze (celowo popełniam tu błąd) są efekty ich językowych manipulacji.
Немає коментарів:
Дописати коментар